Về ý nghĩa tên gọi, “Đoan” có nghĩa là “bắt đầu”, còn “Ngọ” khoảng thời gian từ 11 giờ đến 13 giờ trưa. Đây chính là lúc mà dương khí trong năm đạt đến cực thịnh, thời tiết chuyển mùa rõ rệt, và cũng là lúc sâu bọ, vi khuẩn dễ phát triển, ảnh hưởng tới sức khỏe con người và sự sinh trưởng của mùa màng. Chính vì vậy, người xưa chọn ngày này để “diệt sâu bọ” - tức thanh lọc cơ thể, xua đuổi tà khí.

Ở Việt Nam - một quốc gia có nền văn minh lúa nước lâu đời - ngày lễ này mang đậm dấu ấn của nền văn hóa nông nghiệp. Tế lễ trời đất, tổ tiên và diệt trừ sâu bệnh là cách người xưa gắn kết yếu tố tâm linh, sinh học và môi trường sống thành một chỉnh thể hài hòa.

Một trong những phong tục đặc trưng của ngày Tết Đoan Ngọ là dậy sớm và ăn cơm rượu nếp, loại cơm nếp được ủ lên men, mang vị cay nồng nhẹ, có tác dụng hỗ trợ tiêu hóa, tiêu diệt ký sinh trùng đường ruột theo quan niệm dân gian. Bên cạnh đó, bánh tro (hay bánh ú tro) cũng là một món ăn không thể thiếu bởi tính mát, thường được dùng để thanh nhiệt, giải độc cơ thể.

Các món ăn đặc trưng trong ngày Tết Đoan Ngọ. (Nguồn: Báo Sức khỏe và Đời sống)

Ngoài ra, trái cây như mận, vải, chôm chôm,… cũng được dùng nhiều trong ngày này vì chứa nhiều nước, vitamin và chất xơ, góp phần giải nhiệt, tăng sức đề kháng và hỗ trợ tiêu hóa hiệu quả. Các gia đình cũng thường bày mâm lễ cúng tổ tiên từ sáng sớm, với các món ăn và hương, hoa, trà, rượu... Đây là dịp để con cháu bày tỏ lòng thành kính với ông bà, tổ tiên, cầu mong một năm an lành, không bệnh tật và mưa thuận gió hòa cho mùa màng bội thu.

Tết Đoan Ngọ không chỉ mang giá trị văn hóa - tâm linh, mà còn ẩn chứa nhiều tri thức dân gian về y học cổ truyền. Việc sử dụng cơm rượu nếp, bánh tro, hoa quả tươi theo mùa là cách người xưa tận dụng sản vật thiên nhiên để chăm sóc cơ thể, phòng chống bệnh tật theo nguyên lý “thuận theo tự nhiên”. Bên cạnh đó, Tết Đoan Ngọ còn là biểu tượng cho sự hòa hợp giữa con người với thiên nhiên, giữa đời sống vật chất và tinh thần, giữa truyền thống và hiện đại.