“Nhìn lại quá khứ”: Sự thật không né tránh và bài học không được quên

Năm 1995, khi nước Mỹ vẫn còn chia rẽ sâu sắc về cuộc chiến tranh Việt Nam, một cuốn sách gây chấn động đã ra mắt: “Nhìn lại quá khứ: Tấn thảm kịch và những bài học về Việt Nam” của Robert S. McNamara - cựu Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ dưới thời các Tổng thống Kennedy và Johnson, người từng góp phần sâu sắc vào việc hoạch định và mở rộng can thiệp quân sự của Mỹ tại Việt Nam. Sau đúng 30 năm kể từ ngày đầu tiên ra mắt tại Mỹ, cuốn sách đã được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành tại Việt Nam, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong việc nhìn lại quá khứ một cách khách quan và sâu sắc.

Hồi ký của người từng “giữ tay lái lịch sử”

Không giống như nhiều hồi ký chính trị khác, McNamara viết cuốn sách này sau hơn 25 năm im lặng, không nhằm thanh minh hay biện hộ, mà để chia sẻ sự thật. Trong lời mở đầu, ông thừa nhận: “Đây là cuốn sách tôi định không bao giờ viết ra”. Sự thôi thúc xuất phát từ nỗi day dứt về trách nhiệm lịch sử và mong muốn giúp người Mỹ cũng như thế giới hiểu được vì sao những người trí thức, yêu nước như ông lại có thể phạm phải sai lầm nghiêm trọng tại Việt Nam.

Cuốn sách gồm 11 chương và 1 phụ lục, dựa trên hàng trăm tài liệu lưu trữ, biên bản họp nội bộ và hồi ức của các nhân vật, tái hiện toàn cảnh sự can dự của Mỹ vào Việt Nam từ đầu những năm 1961 đến giai đoạn chiến tranh leo thang. McNamara không đổ lỗi cho ai, mà phân tích nguyên nhân sâu xa của thất bại là sự thiếu hiểu biết về lịch sử, văn hóa và ý chí của dân tộc Việt Nam.

Tái bản năm 2025 tại Việt Nam càng thêm ý nghĩa khi có lời nói đầu của hai người con tiêu biểu: Craig McNamara, người từng cùng các cựu binh Mỹ trở lại chiến trường Ia Đrăng để trao trả lá cờ Quân Giải phóng - biểu tượng của sự hòa giải; và Võ Hồng Nam, con trai Đại tướng Võ Nguyên Giáp, người đánh giá cao sự dũng cảm của McNamara khi thừa nhận lỗi lầm công khai, mở ra cơ hội đối thoại và hiểu biết giữa hai dân tộc.

Ông Võ Hồng Nam chia sẻ: “Chúng ta càng nên đọc - đọc để hiểu sâu hơn bản chất của chiến tranh, để thấy rằng ở bên kia chiến tuyến cũng có những con người muốn tìm tới tận cùng căn nguyên của cuộc chiến để trả lời cho câu hỏi về đúng - sai và dũng cảm mở ra cơ hội hòa giải”.

Một trong những giá trị lớn nhất của cuốn sách là lời cảnh tỉnh về giới hạn của quyền lực. McNamara không phủ nhận mục tiêu chiến lược của Mỹ, nhưng ông nhấn mạnh rằng vấn đề nằm ở phán đoán sai lầm và sự kiêu ngạo chính trị.

Ông viết: “Tôi muốn người dân Mỹ hiểu tại sao chúng tôi phạm những sai lầm như thế và rút ra bài học. Đó là cách duy nhất để dân tộc ta có thể hy vọng đẩy quá khứ về phía sau".

Từ lời tự thú đến cây cầu hòa giải

Với Việt Nam, cuốn sách mang đến một góc nhìn công bằng hơn về lịch sử - không chỉ từ phía người chiến thắng, mà còn từ những người đã dũng cảm thừa nhận lỗi lầm.

Cuốn sách “Nhìn lại quá khứ: Tấn thảm kịch và những bài học về Việt Nam”  không chỉ là hồi ký cá nhân, mà còn là lời cảnh báo và cơ hội hòa giải cho các quốc gia trên thế giới, đặc biệt trong thời đại toàn cầu hóa đầy biến động. Những bài học mà McNamara chia sẻ không chỉ dành cho nước Mỹ hay Việt Nam, mà là lời nhắc nhở về trách nhiệm, giới hạn của quyền lực và giá trị thiêng liêng của hòa bình.

Như Võ Hồng Nam từng viết trong Lời tựa đề của cuốn sách: “Tôi tin chắc rằng, độc giả ngày hôm nay - đặc biệt là thế hệ trẻ đang được hưởng nền hòa bình quý giá - sẽ tìm thấy trong cuốn sách này không chỉ một câu chuyện lịch sử, mà còn là lời nhắc nhở sâu sắc về trách nhiệm, giới hạn của quyền lực, hệ quả của những quyết định sai lầm và quan trọng nhất là giá trị thiêng liêng của hòa bình, đoàn kết bảo vệ nền Thái bình muôn thuở, xây dựng Tổ quốc Việt Nam hùng cường”.

Hay trong mục Lời nhà xuất bản McNamara cũng nhấn mạnh: “Tôi muốn người dân Mỹ hiểu tại sao chúng tôi phạm những sai lầm như thế và rút ra bài học từ những sai lầm đó. Tôi mong được nói rằng: “Đây là điều mang tính xây dựng mà chúng ta có thể rút ra từ cuộc chiến tranh ở Việt Nam và có thể vận dụng cho thế giới hôm nay và mai sau”. Đó là cách duy nhất để dân tộc ta có thể hy vọng đẩy quá khứ về phía sau. Nhà viết kịch Hy Lạp cổ đại Aeschylus đã từng viết: “Phần thưởng cho nỗi khổ đau là kinh nghiệm”. Hãy để điều đó trở thành di sản lâu dài của cuộc chiến tranh”. Cuốn sách, vì thế, trở thành một di sản quý giá, một tấm gương để nhìn lại quá khứ nhằm xây dựng tương lai tốt đẹp hơn.

Cuốn sách “Nhìn lại quá khứ: Tấn thảm kịch và những bài học về Việt Nam” được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật tái bản lần hai không chỉ giúp bạn đọc có thêm tài liệu nghiên cứu về cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của nhân dân ta mà đã mở ra một chương mới trong việc đối thoại lịch sử, góp phần làm sâu sắc thêm sự hiểu biết và lòng khoan dung giữa hai dân tộc, đồng thời nhắc nhở thế hệ hôm nay và mai sau về bài học đắt giá của quá khứ.

Trần Cường