Hành vi khuôn mẫu ở trẻ rối loạn phổ tự kỷ

Các hành vi lặp đi lặp lại và hạn chế được mô tả là triệu chứng của rối loạn phổ tự kỷ trong DSM-5. Những hành vi này thường được mô tả là không có mục đích và ám ảnh, có tính chọn lọc cao và không lay chuyển. Các chuyên gia về rối loạn phổ tự kỷ đôi khi gọi những hành vi này là “khuôn mẫu” hoặc “sự kiên trì”. Các kiểu khuôn mẫu và sự kiên trì khác nhau cũng hiện diện trong các tình trạng thần kinh khác. Như tiền tố của chúng có thể gợi ý, “khuôn mẫu” ám chỉ sự lặp lại liên tục của một hành động; “Sự kiên trì” đề cập đến sự lặp lại liên tục của các từ, cụm từ hoặc chi tiết đã được phát âm trước đó.

Theo các tiêu chuẩn chẩn đoán, việc thể hiện sự ưa thích đối với các thói quen (chẳng hạn như thích tuân theo một lịch trình đã định sẵn) là không đủ để gợi ý rối loạn phổ tự kỷ. Đúng hơn, hành vi đó phải “bất thường về cường độ hoặc trọng tâm” và những thay đổi đối với những hành vi này phải gây ra “sự đau khổ tột độ”, theo DSM-5.

Hơn nữa, “các kiểu hành vi, sở thích hoặc hoạt động bị hạn chế, lặp đi lặp lại, được biểu hiện bằng ít nhất hai trong số những điều sau đây” là biểu hiện của rối loạn phổ tự kỷ:

Các chuyển động vận động, sử dụng đồ vật hoặc lời nói rập khuôn hoặc lặp đi lặp lại: Ví dụ bao gồm các khuôn mẫu vận động đơn giản, xếp đồ chơi, lật đồ vật, lật ngữa xe đồ chơi, quay tròn bánh xe, tháo các chi tiết bộ phận, tiếng vang và các cụm từ mang phong cách riêng (hoặc khác thường). Trẻ rối loạn phổ tự kỷ lặp lại các từ hoặc tiếng động mà trẻ đã nghe người khác tạo ra.

Kiên quyết về sự giống nhau, tuân thủ không linh hoạt các thói quen hoặc các kiểu hành vi bằng lời nói hoặc phi ngôn ngữ theo nghi thức: Ví dụ bao gồm cực kỳ đau khổ trước những thay đổi nhỏ, khó khăn khi chuyển tiếp, kiểu suy nghĩ cứng nhắc, nghi thức chào hỏi và nhu cầu về cùng một lộ trình hoặc hạn chế trong ăn uống mỗi ngày. Những sở thích bị hạn chế, cố định và bất thường về cường độ hoặc trọng tâm. Một ví dụ bao gồm sự gắn bó chặt chẽ hoặc bận tâm đến một đối tượng, như ghiền chăn, mềm, gối, khăn, thú nhồi bông, búp bê, xe đồ chơi, bóc tem nhãn mác, xếp đồ chơi theo hàng dài…

Các hành vi lặp đi lặp lại và hạn chế ở phổ tự kỷ có thể khác nhau hoàn toàn ở mỗi trẻ. Đối với một số trẻ, nó liên quan đến việc nói đi nói lại về những điều giống nhau. Điều này có thể bao gồm những việc như liệt kê tất cả sự nhại lời, nói tiếng lạ, âm thanh khác thường, và sức mạnh của họ, đọc lại kịch bản trên TV hoặc đặt cùng một câu hỏi nhiều lần liên tiếp.

Đối với những trẻ khác, nó liên quan đến các hành động thể chất như đi nhón chân, lắc lư, hoặc đi đi lại lại nhiều lần. Ở trẻ rối loạn phổ tự kỷ nặng hơn, những hành vi rập khuôn có thể mang tính bạo lực, chẳng hạn như đập đầu, cắn người, đánh bạn, người thân, lăng xăng, tăng động, la hét, chạy nhảy, ném đồ vật. Một số trẻ mắc chứng tự kỷ liên tục thực hiện các hành vi lặp đi lặp lại trong khi những trẻ khác chỉ thỉnh thoảng kiên trì khi trẻ căng thẳng, lo lắng hoặc buồn bã. Ngay cả những trẻ không mắc chứng tự kỷ cũng có thể cảm thấy khó chịu khi bị yêu cầu dừng lại hoặc thay đổi một hành vi nào đó. Nhưng những trẻ mắc chứng tự kỷ có thể đáp ứng yêu cầu đó một cách thái quá.

Khi một trẻ mắc chứng tự kỷ được yêu cầu thay đổi thói quen, phản ứng có thể là lo lắng hoặc tức giận tột độ, ngay cả khi trẻ đó có chức năng hoạt động rất cao. Đôi khi, những hành vi kiên trì hoặc rập khuôn là điều hiển nhiên vì chúng quá khác thường. Đung đưa qua lại trong thời gian dài, liên tục mở và đóng cửa hoặc lắc đầu qua lại nhanh chóng rõ ràng là những hành vi bất thường. Sự kiên trì của rối loạn phổ tự kỷ có thể không rõ ràng đối với người quan sát bình thường. Ví dụ, một trẻ phổ tự kỷ có thể hỏi: “Bạn có thích đỉnh núi “Thái sơn” không?” Nếu bạn nói “có”, trẻ có thể sẽ đọc lại bài phát biểu tương tự về “đỉnh Li-păng” mà trẻ đã đọc 10 lần trước đó – với cùng một từ ngữ, với cùng một giọng điệu và cử chỉ.

Chuyên gia tâm lý Hoàng Văn Hải