Trong quá trình tìm đường cứu nước và hoạt động cách mạng, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc (Hồ Chí Minh) đã nhận thức được tầm quan trọng và đánh giá cao vai trò to lớn của báo chí đối với sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. Chính vì vậy, Người đã tập viết báo và sáng lập các tờ báo, sử dụng báo chí là công cụ sắc bén trong việc giác ngộ quần chúng và truyền bá lý luận cách mạng. Sau khi thành lập Hội Việt Nam cách mạng Thanh Niên, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc chỉ đạo xuất bản tờ báo Thanh Niên – coi đây là cơ quan ngôn luận, tuyên truyền mục đích, tôn chỉ của Hội; tuyên truyền chủ nghĩa Mác – Lênin và phương hướng phát triển của cuộc vận động giải phóng dân tộc Việt Nam. Từ khi ra đời ngày 21/6/1925 đến tháng 2/1930, báo Thanh Niên ra được 202 số (trong đó 88 số từ tháng 6/1926 – 4/1927 do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trực tiếp chỉ đạo). Sau khi xuất bản, một số lượng lớn bí mật được đưa về Việt Nam và một số trung tâm yêu nước của người Việt ở nước ngoài. Báo Thanh Niên đánh dấu sự ra đời của Nền báo chí cách mạng Việt Nam.

Ngày 21/6/1925, Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập báo Thanh Niên - đánh dấu sự ra đời của nền báo chí cách mạng Việt Nam

Báo chí trong sự nghiệp đấu tranh giành độc lập

Sau khi báo Thanh Niên ra đời, để thuận lợi cho quá trình truyền bá lý luận cách mạng, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã sáng lập thêm các tờ báo ở nước ngoài: Báo Kông Nông (1926), Lính Kách Mệnh (1927). Hội Việt Nam cách mạng Thanh niên từng bước phát triển lực lượng và mở rộng tầm ảnh hưởng về trong nước, làm thay đổi về chất trong phong trào công nhân và phong trào yêu nước Việt Nam, từ đó tạo tiền đề cho sự ra đời của ba tổ chức cộng sản vào năm 1929. Nhận thức được tầm quan trọng của báo chí, các tổ chức cộng sản đã tổ chức ra các tờ báo của mình: Tháng 6/1929, tờ báo Búa Liềm – cơ quan ngôn luận của tổ chức Đông Dương cộng sản Đảng ra đời. Ngày 01/10/1929, Ban công vận của Đông Dương cộng sản Đảng cho ra Tạp chí Công hội Đỏ do lãnh tụ Nguyễn Đức Cảnh trực tiếp phụ trách; An Nam cộng sản Đảng cho xuất bản Tạp chí Bônsơvích và Cờ Đỏ,…

Theo số liệu thống kê trong khoảng thời gian từ năm 1925 – 1929, đã có khoảng 50 tờ báo, tạp chí ra đời ở trong và ngoài nước, góp phần quan trọng trong việc truyền bá lý luận cách mạng, giác ngộ quần chúng Nhân dân đấu tranh, tạo chuyển biến sâu sắc về lập trường, đường lối cách mạng Việt Nam.

Mùa xuân năm 1930, dưới sự chủ trì của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời tại Hồng Kông (Trung Quốc) trên cơ sở hợp nhất ba tổ chức cộng sản. Sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam có ý nghĩa quyết định đối với lịch sử dân tộc cũng như sự phát triển của nền báo chí cách mạng Việt Nam sau này. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, báo chí cách mạng Việt Nam phát triển phong phú, đa dạng từ tên báo, các cấp phát hành, phục vụ nhiều đối tượng, đến nội dung, hình thức tuyên truyền đấu tranh,… Nhiều tờ báo, tạp chí đã ra đời như: Tạp chí đỏ (05/8/1930), báo Tranh đấu (15/8/1930), báo Cờ vô sản và Tạp chí Cộng sản (10/1930), Tạp chí Bônsơvích (6/1934), báo Nghệ An đỏ (9/1930), báo Tiến Lên (1931), Công nông binh (1931), Cờ đỏ (1932), Cờ lãnh đạo (1933), Giải phóng (1935),… Một điểm đặc sắc của báo chí cách mạng Việt Nam thời kỳ này, đó là sự xuất hiện của một số tờ báo ở trong tù. Tại một số nhà tù các chiến sỹ cách mạng kiên trung mặc dù bị bắt, bị tra tấn vẫn không lùi bước, các chi bộ trong tù được thành lập và chủ trương ra báo để tiếp tục rèn luyện tư tưởng, nâng cao trình độ lý luận và chính trị cho đảng viên trong tù như: Nhà tù Hỏa Lò (Hà Nội) ra báo Con đường chính, Lao tù tạp chí, Đuốc đưa đường, Đường cách mạng; Tù Côn Lôn có Người tù đỏ, Qua tiếng sóng hận, Hòn Cau, Ý kiến chung; Nhà Lao Vinh có “báo nói”,…

Trong những năm 1936 – 1939, tình hình thế giới có nhiều biến chuyển, đồng thời, do ảnh hưởng bởi tình hình chính trị nước Pháp khi Mặt trận Nhân dân Pháp cầm quyền đã ban hành nhiều chính sách có lợi cho cách mạng thuộc địa (như nới nỏng các quyền tự do dân chủ, thả một số tù chính trị…), Đảng ta nhận thức được đây là điều kiện thuận lợi để đưa báo chí xuất bản công khai, tăng cường giác ngộ, tuyên truyền đường lối cách mạng vào quần chúng Nhân dân; cổ động và tổ chức quần chúng đấu tranh thực hiện các khẩu hiệu dân chủ và chống chiến tranh phát xít; đấu tranh chống bọn Trốt-kít. Ngày 22/7/1938, Trung ương Đảng quyết định cho ra báo Dân Chúng và xuất bản công khai. Ngày 30/8/1938, trước sức ép của dư luận, chính phủ Pháp buộc phải chấp nhận quyền tự do báo chí ở Nam Kỳ. Thời kỳ 1936 – 1939, là thời kỳ nở rộ của báo chí cách mạng Việt Nam khi đã chiếm lĩnh trận địa công khai ở ba miền Bắc, Trung, Nam bằng cả tiếng Việt và tiếng Pháp. Báo chí cách mạng thời kỳ này luôn gắn liền với phong trào vận động dân chủ, đồng thời tuyên truyền cho chủ nghĩa Mác – Lênin.

Tháng 9/1939, phát xít Đức tấn công Ba Lan, chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ. Tháng 6/1940, Đức tấn công Pháp, chính phủ Pháp nhanh chóng đầu hàng. Tháng 9/1940, phát xít Nhật “nhẩy” vào Đông Dương, thực dân Pháp đầu hàng, dâng Đông Dương cho Nhật, bắt tay cùng Nhật thống trị Đông Dương. Trước tình hình đó, việc hoạt động công khai, hợp pháp, nửa hợp pháp của báo chí lúc này không còn thích hợp, Đảng ta đã kịp thời chỉ đạo rút các báo vào hoạt động bí mật nhằm hạn chế sự đàn áp của kẻ thù. Tháng 1/1941, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc về nước trực tiếp lãnh đạo cách mạng. Tháng 5/1941, Hội nghị Trung ương 8 họp đã chỉ đạo: “Trong lúc này không nên đưa chủ nghĩa cộng sản ra tuyên truyền, huy hiệu cờ đỏ búa liềm cũng không nên dùng luôn. Các sách báo tuyền truyền không nên dùng danh nghĩa Đảng nhiều, phải lấy danh nghĩa các đoàn thể cứu quốc và Việt Minh thay vào”1.

Trên tinh thần đó, tháng 8/1941 tờ báo Việt Nam Độc Lập ra đời đóng vai trò là cơ quan tuyên truyền của Tỉnh bộ Việt Minh Cao Bằng do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trực tiếp phụ trách. Tháng 1/1942, báo Cứu Quốc – cơ quan của Tổng bộ Việt Minh ra đời. Tháng 10/1942, báo Cờ Giải Phóng – cơ quan tuyên truyền, cổ động của Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương. Tháng 2/1943, Tạp chí Cộng sản xuất bản trở lại. Cùng với các tờ báo ở cấp trung ương, các cấp bộ Việt Minh cũng ra rất nhiều báo, qua đó góp phần quan trọng trong việc tuyên truyền đường lối, chủ trương của Đảng và Mặt trận Việt Minh về đường lối đấu tranh giải phóng dân tộc.

Có thể khẳng định rằng, báo chí cách mạng Việt Nam kể từ khi thành lập (1925), đặc biệt dưới sự lãnh đạo của Đảng từ năm 1930 đến tháng 8/1945 đã góp phần quan trọng trong sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc. Báo chí đã trở thành một vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng chính trị tuyên truyền đường lối cách mạng Việt Nam. Hình thức thể hiện và nội dung phong phú đa dạng với các mục: bình luận, xã luận, người tốt việc tốt, thơ, ca dao, vè mang đậm chất cổ động. Với nhiều loại hình báo chí: viết bằng tay, báo in li tô, có thể báo biết trong tù ngục, báo viết ở nông thôn… Qua đó đã tuyên truyền, cổ động các khẩu hiệu cách mạng trong từng thời kỳ lịch sử cụ thể, cổ động Nhân dân đấu tranh đòi các quyền tự do dân chủ cơ bản, bênh vực quyền lợi của Nhân dân, đoàn kết toàn dân, kêu gọi hành động giành chính quyền về tay Nhân dân góp phần quan trọng vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Báo chí cách mạng trong kháng chiến chống ngoại xâm, bảo vệ tổ quốc

Cách mạng Tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, đứng trước nhiều thuận lợi và khó khăn chồng chất. Cùng với lịch sử dân tộc, báo chí cách mạng Việt Nam bước vào kỷ nguyên mới – kỷ nguyên độc lập với sứ mệnh mới: Bảo vệ nền độc lập, bảo vệ chính quyền cách mạng non trẻ và những thành quả mà cách mạng vừa mới giành lại được, đồng thời tiếp tục khơi dậy ý chí độc lập dân tộc, ý chí tự cường, lòng tự hào tự tôn dân tộc. Các tờ báo lúc này đã phản ánh kịp thời thông tin chiến sự từ các mặt trận, tinh thần chiến đấu quật cường của quân và dân ta, cổ vũ phong trào “kháng chiến kiến quốc”, biểu dương tinh thần chiến đấu dũng cảm của bộ đội, cập nhật những thắng lợi trên chiến trường, đặc biệt trong chiến dịch Điện Biên Phủ. Trên mặt trận ngoại giao, báo chí cách mạng thời kỳ này đã kịp thời phát đi thông điệp chính nghĩa về cuộc kháng chiến của Nhân dân ta, kêu gọi ủng hộ của quốc tế, góp phần vào thắng lợi của mặt trận ngoại giao tại Giơneve.

Sau Hiệp định Giơneve (tháng 7/1954), Việt Nam tạm thời bị chia cắt làm hai miền với hai nhiệm vụ chiến lược cách mạng khác nhau. Báo chí cách mạng lúc này cũng đứng trước hai nhiệm vụ: Phục vụ sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và cách mạng dân tộc dân chủ Nhân dân ở miền Nam, thống nhất đất nước. Ở miền Bắc, báo chí cách mạng là lực lượng chủ lực trong việc tuyên truyền đường lối, chủ trương, chính sách, pháp luật của Đảng, Nhà nước trong việc khắc phục hậu quả chiến tranh, khôi phục kinh tế, văn hóa, xã hội, cách mạng ruộng đất, xây dựng hậu phương lớn miền Bắc chi viện cho tiền tuyến lớn miền Nam. Qua đó, góp phần định hướng tư tưởng, chính trị, giáo dục xã hội chủ nghĩa, động viên toàn dân đoàn kết, cổ vũ mạnh mẽ phong trào thi đua yêu nước “mối người làm việc bằng hai vì miền Nam ruột thịt”, thực hiện thắng lợi nhiệm vụ chính trị của miền Bắc. Tại miền Nam, các tờ báo cách mạng Quân Giải phóng, Đài phát thanh Giải phóng, Phụ nữ giải phóng,… đã phát huy vai trò chủ lực trong việc phản ánh khí thế nổi dậy, tinh thần chiến đấu anh dũng của quân dân miền Nam, tuyên truyền, vận động quần chúng Nhân dân; đồng thời vạch trần âm mưu thâm độc của đế quốc Mỹ - Ngụy… Đặc biệt, trong Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, báo chí đã không chỉ là công cụ tuyên truyền, cổ vũ khí thế tiến công “thần tốc, thần tốc hơn nữa, táo bạo táo bạo hơn nữa” của quân và dân miền Nam, mà còn là vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng, văn hóa, góp phần tạo nên sự đồng thuận, thống nhất ý chí và niềm tin mãnh liệt vào thắng lợi cuối cùng, góp phần quan trọng làm nên đại thắng mùa Xuân năm 1975 giải phóng hoàn toàn miền Nam thu non sông về một mối.

Với thắng lợi của chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, đất nước hoàn toàn thống nhất, cả nước quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Báo chí cách mạng bước vào một giai đoạn mới với nhiệm vụ trọng tâm là góp phần hàn gắn vết thương chiến tranh, khôi phục kinh tế, ổn định đời sống Nhân dân và thống nhất tư tưởng, ý chí, hành động giữa hai miền Nam - Bắc. Trong điều kiện đất nước phải đối mặt với nhiều thách thức, báo chí đã đóng vai trò quan trọng trong đấu tranh những tư tưởng sai trái lệch lạc, bảo vệ quan điểm và đường lối lãnh đạo của Đảng, bảo vệ độc lập, chủ quyền của dân tộc; là vũ khí tuyên truyền sắc bén, phản bác luận điệu xuyên tạc của các thế lực phản động; bảo đảm thông tin kịp thời, đầy đủ về tình hình chiến đấu bảo vệ biên giới phía Tây Nam và biên giới phía Bắc của Tổ quốc, qua đó củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc, khơi dậy lòng yêu nước và niềm tin vào tiền đồ của chủ nghĩa xã hội.

Theo số liệu thống kê, đến tháng 12/2024, cả nước có 884 cơ quan báo chí, trong đó có 812 báo, tạp chí 

Vai trò của báo chí cách mạng trong sự nghiệp đổi mới

Tháng 12/1986, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng quyết định thông qua đường lối đổi mới toàn diện đất nước. Sau gần 40 năm tiến hành đường lối đổi mới, đến nay “Đất nước ta chưa bao giờ có được cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế như ngày nay”2. Để đạt được thành tựu đó, báo chí cách mạng đã có những đóng góp quan trọng, là động lực thúc đẩy công cuộc đổi mới, phát triển và hội nhập quốc tế. Báo chí cách mạng Việt Nam đã có nhiều đóng góp to lớn trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, trong đổi mới và hội nhập quốc tế hiện nay. Báo chí trở thành cơ quan ngôn luận của Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị, xã hội, là diễn đàn của Nhân dân; tích cực tuyên truyền đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, là cầu nối giữa Đảng, Nhà nước với Nhân dân. Qua đó, góp phần tạo sự đồng thuận trong xã hội, củng cố niềm tin của Nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng, Nhà nước. Báo chí đã tích cực tham gia trong công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí và các biểu hiện tiêu cực; tham gia đấu tranh chống các hành vi, biểu hiện suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong cán bộ, đảng viên, góp phần bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng. Báo chí đã phát hiện, động viên, cổ vũ những tấm gương “người tốt việc tốt”, các điển hình tiên tiến, nhân tố mới có đóng góp to lớn vào sự phát triển của đất nước, quê hương trên các lĩnh vực đời sống xã hội. Báo chí còn là diễn đàn tin cậy, thể hiện ý chí, tình cảm, nguyện vọng chính đáng của các tầng lớp Nhân dân, tham gia đóng góp ý kiến với Đảng, Nhà nước giải quyết những vấn đề đặt ra trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước. Trong một thế giới hội nhập, toàn cầu hóa, báo chí chính là cầu nối quan trọng trong thông tin đối ngoại, góp phần tăng cường tình đoàn kết hữu nghị hợp tác với Nhân dân các nước, từng bước nâng cao uy tín, vị thế, vai trò của Việt Nam trên thế giới.

100 năm hình thành và phát triển, báo chí cách mạng đã có những đóng góp quan trọng vào những thắng lợi vĩ đại của cách mạng Việt Nam. Thế giới đang phát triển, đất nước đang chuyển mình để bước vào kỷ nguyên mới – kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, từ đó đặt ra những yêu cầu mới đối với báo chí cách mạng Việt Nam nói chung và đội ngũ nhà báo nói riêng. Đứng trước kỷ nguyên số với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học – công nghệ của thời đại 4.0, đòi hỏi đội ngũ người làm báo cần tiếp tục nỗ lực phấn đấu, không ngừng tu dưỡng đạo đức, rèn luyện bản lĩnh chính trị, nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, nêu cao đạo đức nghề nghiệp, tăng cường đoàn kết, chung sức, đồng lòng, ra sức phấn đấu xây dựng nền báo chí cách mạng Việt Nam chuyên nghiệp, hiện đại, giàu tính chiến đấu, nhân văn, góp phần đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới – kỷ nguyên phát triển thịnh vượng, giầu mạnh và bền vững.

Văn Chương

Tài liệu tham khảo:

• Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đảng toàn tập, tập 7 (1940 – 1945), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000, tr.126.
• Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội ĐBTQ lần thứ XIII, tập I, Nxb CTQG-ST, H.2021, tr.25.